به گزارش خبرنگار کردپرس، محیط زیست؛ به همه محیط هایی که زندگی در آن ها جریان دارد، گفته می شود. مجموعه ای از عوامل فیزیکی خارجی و موجودات زنده که باهم در کنش هستند٬ محیط زیست را تشکیل می دهند و بر رشد و نمو و رفتار موجودات تأثیر می گذراند.
حفاظت از محیط زیست در قرن بیست و یک به عنوان یکی از هشت هدف توسعه هزاره و یکی از سه پایه توسعه پایدار شناخته می شود.
تغییرپذیری و دگرگونی اقلیم، آلودگی آب و هوا، کمبود آب، نابودی زیستگاه، تخریب لایه ازن، کاهش تنوع زیستی، تولید و مدیریت نکردن پسماند، نابسامانی در توسعه و بهره برداری نامناسب از منابع طبیعی؛ از جمله چالش های محیط زیست هستند که نیازمند توجه بوده و باید نسبت به آن ها حساس بود.
این چالش های محیط زیستی که روز به روز شدت می گیرند و وضعیت را بحرانی تر می سازند در حالی است که به گفته پدر دانش نوین محیط زیست ایران اگر از همان ابتدا طبق سند آمایش سرزمین عمل می شد دیگر با این معضلات روبرو نبودیم.
پروفسور «مجید مخدوم فرخنده» از اساتید برجسته محیط زیست دانشگاه تهران، مؤلف چندین کتاب منجمله «شالوده آمایش سرمین» و «زیستن در محیط زیست» و تدوین کننده سند «آمایش سرزمین» در مصاحبه با خبرنگار کردپرس ضمن ابزار نگرانی از وضعیت محیط زیست کشور تنها راهکار رفع از بحران پیش رو را در اجرای سند آمایش سرزمین دانست.
* وضعیت محیط زیست ایران را چطور ارزیابی می کنید؟
وضعیت محیط زیست ایران در حال حاضر خراب است چرا که به آن بها داده نمی شود و اگر به همین منوال پیش رود بدتر خواهد شد.
در ایران با معضلات محیط زیستی مختلفی چون فرونشست زمین، فرسایش خاک، سیل، مرتع و جنگل زدایی، خشک شدن تالاب ها، آلودگی هوای کلان شهرها و تالاب ها و دریاچه ها مواجه هستیم و با این وضع جفای فراوانی به محیط زیست و منابع طبیعی ایران شده است.
به قولی محیط زیست ایران در حال احتضار است و چه زمانی از نفس خواهد ایستاد! مشخص نیست.
در یان میان من امیدوارم که حداقل جوانان متخصص خودمان در حوزه محیط زیست روی کار آمده و بتوانند نفسی تازه به محیط زیست بدمند.
* از متخصصان گفتید. به نظر شما چرا از جوانان متخصص در امور مدیریتی محیط زیست استفاده نمی شود؟
ما در کشور خودمان به اندازه کافی متخصص محیط زیست داریم ولی متاسفانه ۵۰ درصد از این متخصصان به کار گرفته نمی شوند و بیشتر از کسانی روی کار می آیند که اهل رانت بوده و نابلدند. کسانی که نه تنها برای محیط زیست اثربخش نیستند بلکه پر از ضرر و آسیب اند.
در صورتی که اگر کار را به متخصصان واگذار کنند همه چیز درست پیش می رود چون که مدیر متخصص دلسوز است و به دنبال آبادانی است نه نابودی.
نیروی متخصص چون آدم درستکار و راست گویی است و مانع سودرسانی به عده ای می شود برای همین نمی گذارند کار کند و همین نتیجه مدیریت نادرست را امروز می بینیم با این محیط زیست ویرانی که به جای مانده.
* یکی از چالش های اساسی در کشور مربوط به بحران آب است. مسئله ای که روز به روز شدت می گیرد اما هیج راهکار اصولی برای رفع آن لحاظ نمی شود. بیشتر مسئولان راهکار را در انتقال آب و سدسازی می دانند. از نظر شما انتقال و سد سازی را می توان به عنوان راهکار دانست؟
خیر… نه انتقال آب راهکاری منطقی است و نه سد سازی. مسئولان به دنبال چنین کارهایی می روند جون می خواهند هر طور شده بودجه های تخصیصی را صرف کنند در حالی که همه می دانیم بحث انتقال آب و سد سازی خیلی وقت است که در کشور منقضی شده چرا که این اقدامات خود مشکلات زیست محیطی داشته و حتی هدررفت آب هم دارند. هیچکدام از این ها راه حل منطقی و درازمدتی نیست و فقط کوتاه مدت بوده و زودگذرند.
وزارت نیرو از یک طرف می خواهد با سد سازی و انتقال آب مشکلات را رفع کند اما از طرفی دیگر طبق مشاهداتی که بنده داشته ام نقاطی را داریم که خود آبرسان هستند و در این بین سوال اینجاست چرا روی این نقاط آبرسان کار نمی کنند؟ چون نمی خواهند و فقط دنبال طرح های کوتاه مدت زودگذر هستند.
باید بدانیم که در بسیاری از کشورهای توسعه یافته سدها را تخریب می کنند چرا که سد سازی نه تنها اثر ندارد بلکه به جای اینکه آبرسان هم باشد باعث شوری آب می شود.
در واقع بیشتر کارشناسان به دنبال این هستند که کار خوب انجام دهند اما عده ای نمی گذارند و فقط برای سود خود تلاش می کنند.
ما در اصل با مشکل بحران آب مواجه نیستیم بلکه با مشکل مدیریت نشدن آب روبرو هستیم. بحران آب راه حل خود را دارد اما چون عده ای به دنبال خودنمایی و منفعت خویش می گردند نمی گذارند کار درست شکل گیرد. رانت خواری ها و سواستفاده ها نمی گذارند که طرح های پایدار به نتیجه برسند.
طرح های زیست محیط درازمدت هستند و یک شبه کاری به نتیجه نمی رسد و تا وقتی که چنین سیستمی که هدفش ملی نیست و فقط نفع عده ای را می رساند… این وضع بحرانی ادامه دارد.
* روند نظارتی در حوزه محیط زیست را چگونه می بینید؟ آیا در زمینه نظارت خوب عمل شده است؟
در کارهای نظارتی ما مشکل داریم به طوری که حتی خود ناظران هم گرفتار سواستفاده شده اند هرچند در حوزه نظارت جاهایی سازمان بازرسی ورود کرده و خوب پیش رفته اند اما این کافی نیست و باید این بازرسی ها بیشتر شود. اگر نظارت ها درست و دقیق و در زمان مناسب انجام شود دست تمامی رانت خوارات و مافیاهایی که وجود دارند کوتاه خواهند کرد.
* مدت هاست همه جا سخن از مافیای آب می شود. از نظر شما این مافیا چطور شکل می گیرد و نقش آنان چقدر اثرگذار است؟
مافیای آب یکی از اصلی ترین مشکلات آب و محیط زیست است. کسانی که با قدرت پول، نفوذ، ارتباط در سطح بالای دولت و رانت و فساد، آب را برای مصارف شخصی از دل زمین یا از سطح زمین با کیلومترها لوله‌کشی و حفر چاه‌های متعدد به‌هرجایی می‌خواهند منتقل می‌کنند. در واقع انتقال بین‌حوضه‌ای آب بدون ابزارهای اقتصادی و با فشارها، رابطه‌ها و رانت‌های سیاسی، راهزنی آب از رودخانه‌ها و سدها و فروش آن به متقاضیان غیرقانونی، نقض حقابه‌ها و انتشار حقابه‌های غیرقانونی، عرضه آب با قیمت کمتر از هزینه نهایی به بخش‌های خاص و محروم‌کردن متقاضیانی مانند محیط‌زیست و بخش تفریحی و گردشگری از آب، عدم مقابله با چاه‌های غیرقانونی و دادن مجوز غیرقانونی برای حفر چاه، تصویب پروژه‌های ذخیره، انحراف و انتقال آب، به‌ویژه سدسازی و کانال انتقال آب در وزارت نیرو و شرکت‌های آب منطقه‌ای بدون توجیه اقتصادی و ناسازگار با زیست‌بوم، دست‌کاری داده‌ها و اطلاعات مربوط به بیلان آب در حوضه‌های آبریز، انحراف نتایج پژوهش‌های اقتصاد آب و مدیریت منابع آب، جلوگیری از افزایش قیمت آب تا برابری با هزینه نهایی تولید آب و مبارزه با فعالیت‌های بخش خصوصی واقعی در تولید و تخصیص آب از بارزترین فعالیت‌های مافیای آب در ایران است.
این مافیا قدرتشان به حدی است که حتی منجر به استعفای مدیران کاردرست و تهدید آنان می شوند. اینجاست که نقش همان نظارت ها و بازرسی ها تعیین کننده هست و البته سیاست هایی که اثرگذار باید باشند هم برای مقابله با مافیا ضرورت دارند.
* ما دغدغه دیگری در کشور به نام پسماند داریم. معضلی که در نقاط مختلف کشور بحرانی شده و هنوز هم راهکاری برای آن دیده نمی شود. در این زمینه شما چه پیشنهادی دارید؟
معضل پسماند بسیار حاد است که هم کردستان و هم استان های شمالی کشور و هم شمال غرب را در بر گرفته و در اینجا هم نقش مافیا مطرح است. مافیای زباله که به خرید و فروش زباله مشغول اند و اجازه نمی دهند کار منطقی و درست جلو برده شود چرا که نفعشان در این هرج و مرج است. خیلی از این مافیاها زباله ها را می فروشند و حتی به کشورهای همسایه هم صادر می کنند و از این شیوه به پول کلانی دست می یابند.
راهکار این مسئله هم در سند امایش سرزمین دیده شده که تمامی زوایای هر استان و منطقه را مشخص کرده و بررسی می کنند و تعیین می شود که چه باید کرد اما وقتی اجرا نمی شود و هرکسی هر برنامه ای که می خواهد را اجرا می کند، می شود همین معضلی که امروز درگیر آن هستیم.
ما به برنامه ریزی نیاز داریم که که چه چیزی کجا و چگونه انجام شود. اما حرف ما را گوش نمی دهند چون حاضر به انجام هرکاری نیستیم.
* از فرونشست ها بگویید. این فرونشست ها آیا راه حل دارند؟ آیا می توان خسارت این فرونشست ها را جبران کرد؟
یکی از مسایلی که در اثر برداشت بی رویه آب های زیرزمینی رخ می دهد، فرونشست زمین است. در اثر برداشت آب زیرزمینی و بیرون آمدن آب از منافذ امکان متراکم شدن مواد تا عمق ۳۰۰ متر فراهم و هرچه بیشتر برداشت شود تراکم مواد بیشتر خواهد بود.
کشور ایران جزو پنج کشور نخست از نظر بیشترین میانگین و بیشترین وسعت مناطق تحت تأثیر فرونشست زمین قرار دارد و از آنجایی که فرونشست زمین بیشتر از همه تحت تأثیر کاهش ذخایر آب زیرزمینی است، کشاورزی به روش «غرقابی» یا بدون تغییر الگوی کشت مناسب اقلیم هر کشور به تشدید این بحران دامن می‌زند لذا ترسیم یک نقشه راه توسط دولت‌ها و کشاورزان برای انطباق شیوه‌های آبیاری و انتخاب محصول کشاورزی متناسب با اقلیم و ذخایری آبی هر منطقه ضرورت دارد.
و در کل باید بگویم که برای فرونشست راه حل های منطقی وجود دارد اما کسی دنبال این راه حل ها نیست و کارها راا به کسانی می سپارند که بیشتر منفعت خود را می بینند تا منفعت مردم را.
* از کشاورزی و برداشت های بی رویه آب های زیرزمینی سخن به میان آمد. در این زمینه بسیاری معتقدند که باید هرگونه برداشت از آبخوان ها متوقف شود. آیا شما هم چنین نظری دارید؟
بله. قطعاً برداشت از منابع زیرزمینی باید متوقف شود. طبق سند آمایش می توان از الگوی کشت منطقه ای مبتنی بر توان اکولوژیک حوضه های آبخیز با در نظر گرفتن آب قابل برنامه ریزی مصوب و اولویت تولید محصولات راهبردی با مشارکت کشاورزان بهره برد.
همچنین در طرح آمایش سرزمین به تحول کشاورزی، اصلاح ساختار و نظام بهره برداری و استقرار کشاورزی هوشمند و پایدار با حضور اطمینان از امنیت غذایی، آب و محیط زیست اشاره شده است.
می بینید که همه این ها در آمایش سرزمین با راهکارهای تخصصی تدوین و برنامه ریزی شده و چون به ضرر بسیاری است حاضر به اجرای آن نیستند و جلوی آن می ایستند.
* یکی از مشکلاتی که ما با آن درگیریم ایجاد صنایع آب بر همانند فولاد در مناطق خشک است. به نظر شما چرا باتوجه به آگاهی از خطرناک بودن این پروژه ها در مناطق خشک و بدون آب اقدام به اجرای این طرح ها کرده اند و یا می کنند؟
طبیعی است چون منافع عده ای در اینکار است و آنان به منافع ملی فکر نمی کنند. همه می دانیم که فولاد یک صنعت آب بر است و نباید در هر نقطه ای این صنعت ایجاد شود. اما ما می بینیم که در اصفهان و یزد و کردستان و… فولاد زده یا در حال دایر کردن هستند. واقعاً باید خندید به این کارهایی که جز ضرر هیچ به همراه ندارند.
طبق طرح آمایش سرزمین قرار بود فولاد مبارکه در کنار دریا در بندرعباس باشد چون که هم آب دارد و هم بندرگاه برای وارد کردن مواد اولیه و صادر کردن مواد تولیدی. اما برعکس این طرح در جایی دایر شد که خشک است و داریم تبعات آن را هم می بینیم.
قرار نیست تک بعدی به مسایل نگاه شود و بگوییم چون فولاد اشتغال زایی دارد پس بهتر است در هرکجا دایر شود! اشتغال زایی بدون محیط زیست سالم هیچ معنا و مفهومی ندارد.
* یکی از راهکارهایی که مسئولان برای جبران کم آبی و جلوگیری از خسارت های محیط زیست روی آن مانور می دهند کشت های گلخانه ای است. شما فکر می کنید گلخانه راهکار مناسبی است؟
ببینید گلخانه کار خوبی است ولیکن باید نسبت به آن آگاهی داشته باشیم و بدانیم که در مقیاس با پهنه های کشاورزی که داریم این یک کار فانتزی است و نمی توان آن را در مقیاس بزرگ مثل کشاورزی دید. کشت گلخانه ای جواب می دهد اما در مقیاس کوچک نه بیشتر.
* شما بر اجرای آمایش سرزمین بسیار تأکید دارید. به عنوان کسی که در تدوین و تهیه این سند نقش داشته عنوان کنید اولاً چرا اجرای آن متوقف شد و اینکه این سند به چه مواردی پرداخته است؟
آمایش سرزمین یعنی ارزیابی نظام‌مند عوامل طبیعی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و… به منظور یافتن راهی برای تشویق و کمک به جامعه بهره‌برداران در انتخاب گزینه‌هایی مناسب برای افزایش و پایداری توان سرزمینی در جهت برآورد نیازهای جامعه. معمولاً این کار برای ارتقای نتایج اجتماعی و زیست‌محیطی مطلوب‌تر و همچنین استفاده کارآمدتر از منابع انجام می‌شود.
سند آمایش سرزمین قبل از انقلاب تدوین شد و در آن روی هر موردی به صورت تخصصی کار شده به طوری که تعیین کرده ایم در کدام منطقه می توان کار کشاورزی انجام داد و در کدام منطقه کار صنعتی. کجا مناسب است برای گردشگری و کجا برای بازرگانی و… این سند به مدت ده سال اجرا شد اما بعداً به دلیل مسایل مالی و سیاسی مورد بی توجهی قرار گرفت حتی من را به عنوان تدوین کننده این سند و دیگر دلسوزان اثرگذار را کنار زدند تا بتوانند راحت تر کارها و اهداف خودشان را پیش برده و نابودی منابع طبیعی و محیط زیست را افزایش دهند.
تا قبل از انقلاب این سند به طور دقیق اجرا می شد اما بعد از انقلاب جلوی اجرای آن را عده ای رانت خوار گرفتند و نتیجه را می بینیم و قابل بیان نیست دیگر.
در این سند هر جیزی طبق اصول براساس توان اکوسیستم تدوین و بررسی شده از همه لحاظ بدون هیچ آسیبی. شرایط هر منطقه ای مشخص شده و مفید بودن و مضر بودن آن هم نشان داده شده است.
* با وجود اینکه در حال حاضر وضعیت محیط زیست و آب در ایران وخیم است آیا اجرای سند آمایش سرزمین اثربخش خواهد بود؟
بله و قطعاً اثربخش خواهد بود. به قولی جلوی ضرر را هر وقت بگیریم منفعت است.
سند آمایش سرزمین بازه زمانبندی پنج ساله و ۲۵ سال و صد سال دارد و اگر اجرا شود خواهید دید که با این منابعی که داریم می تواینم تبدیل به ژاپن دوم شویم اما در حال حاضر با این وضعیت تبدیل به یمن شده ایم.
اگر در هر محیطی به اندازه توان طبیعی فرآوری محیط زیست، بهره‌برداری و یا بهره‌وری شود، اصل سرمایه (منابع اکولوژیکی) به طور پایدار باقی می ماند، استفاده ما از محیط به اندازه آن توان تولیدی همیشه پایدار بوده و میزان استفاده انسان در آن محیط زیست معین، که درخور توان ها و ظرفیت‌های محیط هست، به این خاطر که به اندازه تمام تولید است، بازده حداکثر و یا بیشینه را هم دارد.
آمایش سرزمین می تواند منجر به توسعه پایدار و درخور شود و شالوده آمایش سرزمین در حقیقت ارزیابی توان اکولوژیکی پهنه ای از سرزمین است.
* نگاه مردم به محیط زیست را چطور می بینید؟
نگاه مردم خیلی همراه و آگاهانه است و رفته به رفته هم بهتر می شود. مردم علاقه مند شده اند به حفظ محیط زیست و می دانند که اینکار باعث تداوم زندگی خواهد بود برای همین هشدارها را حدی می گیرند و این نویدی است برای آینده.
اگر با مردم صادقانه صحبت و مشکلات در میان گذاشته شود خیلی راحت می توان با اجرای سند امایش جلوی بسیاری از مشکلات را گرفت و از این بابت امیدوارم./
* گفت و گو: زیبا امیدی فر
نظر شما